Akcja powieści Toczy się w XVII wieku i oparta jest na autentycznych wydarzeniach historycznych związanych z powstaniem kozackim na Ukrainie, które wybuchło w 1648 r. Akcja opowieści zaczyna się rok wcześniej w czasie zimy, a kończy w 1649, chociaż epilog sięga wydarzeń z roku 1651.
Książka rozpoczyna się historią rozgrywająca się na Dzikich Polach, gdzie wracający z Krymu Jan Skrzetuski - namiestnik księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, ratuje życie a następnie puszcza wolno kozackiego półkownika, którym później okazuje się być sam Bohdan Chmielnicki - przywódca wrogich oddziałów. Skrzetuski w drodze do Wiśniowieckiego poznaje w karczmie swoich późniejszych przyjaciół - Zagłobę i Podbipiętę, z którymi u boku będzie następnie walczył i od których uzyska niejednokrotnie pomoc.Jadąc do Łubniów, do księcia, Skrzetuski przypadkowo poznaje Helenę Kurcewiczównę, zakochuje się w niej ze wzajemnością, oświadcza się i wymusza na jej rodzinie zgodę na ożenek. Tym samym ściąga na siebie i rodzinę swej wybranki zemstę znienawidzonego w okolicy Bohuna - dowódcy kozackiego, któremu już wcześniej, w zamian za obietnicę pozostawienia w spokoju rodzinnych dóbr, przyrzeczono rękę panny. W ten sposób zaczyna się miłosny wątek powieści, który obok potyczek wojskowych, stanowi jej główną oś.Skrzetuski pozostawia Helenę pod opieką rodziny i wyjeżdża do Siczy, aby zorientować się w zamiarach Kozaków. W drodze dostaje się do niewoli, a życie ratuje mu Chmielnicki, który zorientował się, że tym samym odwdzięcza się swemu dawnemu wybawcy. Chmielnicki chce pomóc Polakowi, ale w zamian za nieujawnianie kozackich sekretów, na co dzielny Jan nie przystaje. Będąc nadal w niewoli, Skrzetuski wędruje z wrogimi wojskami, a w tym czasie dochodzi do klęsk Polaków pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. W końcu Chmielnicki uwalnia Skrzetuskiego, a nawet daje mu do ochrony niewielki tatarski oddział. Jan wyrusza więc do rozłogów, gzie jednak zamiast Heleny zastaje jedynie zgliszcza. Spustoszenia dokonał tam Bohun, który dowiedział się o zdradzie, a reszty zniszczeń dokonało okoliczne chłopstwo niezadowolone z ucisku Kurcewiczów. Helena dzięki podstępowi mającego się nią zająć Zagłoby zdołała uciec, a po licznych perypetiach dotarła do Baru, gdzie miała czekać na Skrztuskiego, który w tym czasie walczył pod Słuczą. Jednak dziewczyna nie mogła się czuć bezpiecznie, została odnaleziona przez Bohuna, który jak się okazało, darzył ją prawdziwą szaleńczą miłością. Helena chciała popełnić samobójstwo, ale zdołała się tylko ciężko ranić - w takim stanie Bohun oddał ją pod opiekę czarownicy Horpyny i jej sługi, a sam odjechał na wojnę.W międzyczasie Bohun mści się na Zagłobie, ale nie udaje mu się go zabić, bo w tym czasie atakuje go odział Wołodyjowskiego. Bohun ucieka, a po licznych klęskach polskich wojsk Skrzetuski dociera do Lwowa, gdzie książę Wiśniowiecki przygotowuje się do obrony miasta. Książę wyjeżdża do Warszawy na elekcję, którą wygrywa Jan Kazimierz, a w tym czasie Wołodyjowski ciężko rani w pojedynku Bohuna.Skrzetuski mimo zaangażowania w wojnę ciągle myśli o odnalezieniu porwanej Heleny, ale na drodze stają mu kolejne wydarzenia - Chmielnicki zostaje powołany przez króla na hetmana i ogłasza fałszywy pokój, ale jednocześnie nadal się zbroi i knuje spiski przeciwko Rzeczpospolitej.Przyjaciele Skrzetuskiego ratują Helenę, ale prześladują ich tatarskie oddziały. Na szczęście z pomocą przyszły im polskie wojska szykujące się do szturmu Chmielnickiego na twierdzę Zbaraż, gdzie przybywają wojska Wiśniowieckiego. To tam Skrzetuski i jego towarzysze dokonują heroicznych czynów, ale pomimo wielkiego poświęcenia nie wszystkim udaje się przeżyć. Ginie Podbipięta, którego męstwo zostało jednak uczczone poprzez honorowy pochówek. W czasie oblężenia Zbaraża Skrzetuski wyprawia się do Toporowa, gdzie chce prosić stacjonującego tam króla o pomoc dla Wiśniowieckiego. Odsiecz rusza w stronę twierdzy, ale chory Skrzetuski pozostaje przy królu.Kiedy udało się odeprzeć oblężenie i zawarto pokój, Skrzetuski wraz z kompanami wyrusza po Helenę, która w tym czasie pozostawała pod opieką kasztelanowej sandomierskiej. Po spotkaniu kochanków cały orszak wyrusza do Lwowa, gdzie ma się odbyć ślub Jana i Heleny.
Epilog powieści przywołuje wydarzenia odległe o dwa lata - jest rok 1651. Po zwycięstwie pod Beresteczkiem Polacy doprowadzają do tego, że Chan ucieka z pola bitwy i jako jeńca bierze Chmielnickiego, a Bohun, jako nowy wódz, osiada w odbudowanych Rozłogach i tam umiera.
